ucho

1. Ciągnąć, wyciągnąć kogoś za uszy «pomagać, pomóc komuś w osiągnięciu czegoś, co jest, było dla niego bardzo trudne, przekracza, przekraczało jego możliwości»: Okazało się prędko, że i Zbyszek jest bystry, zdolny, a w zamian za lekcje rosyjskiego, który musiał dopędzić, wkrótce zaczął udzielać korepetycji z algebry. Ciągnął za uszy z klasy do klasy paru bogatych ziemiańskich byczków (...). H. Malewska, Apokryf.

2. Coś drażni, przeszywa, razi itp. ucho; coś świdruje, wierci itp. w uszach «coś wywołuje nieprzyjemne wrażenia słuchowe»: Warkot motorów świdrował im w uszach, potem umilkł nagle. Andrzej Zbych, Stawka.

3. Coś głaszcze, pieści ucho (uszy) «coś wywołuje przyjemne wrażenia słuchowe»: Król Lear? – powiada pan... Jakby to brzmiało: Król Lear, tragedia Williama Szekspira... Zupełnie nieźle... Miło głaszcze ucho! J. Minkiewicz, Bilans. Zamiast łoskotu wody bijącej o spękaną umywalkę uszy Teofila pieściła błoga cisza. M. Oramus, Święto.

4. Coś jednym uchem wchodzi, wlatuje, a drugim wychodzi, wylatuje «łatwo zapomina się to, co się słyszało»: Dużo ludzi słucha też Radia Maryja, ale jednym uchem im wlatuje, drugim wylatuje, nie biorą niczego do serca. Roz tel 2002.

5. Coś jest muzyką dla czyichś uszu «coś ma dla kogoś bardzo ładny dźwięk lub przyjemną treść»: Lekarz skłonił się nisko w dziękczynnym pokłonie i słuchał dalej słów, które były muzyką dla jego uszu. L. Wolanowski, Upał.

6. Coś obiło się komuś o uszy «ktoś słyszał, czytał o czymś, ale nie wie nic konkretnego na ten temat»: Przed wielu, wielu laty przebywałem w Pekinie, stolicy Chin, i zaprzyjaźniłem się tam z pewnym chińskim uczonym, doktorem Paj-Chi-Wo. Nazwisko to na pewno już nieraz obiło ci się o uszy. J. Brzechwa, Akademia.

7. pot. Coś wylewa się, wychodzi, wyłazi itp. komuś uszami «ktoś ma czegoś całkowicie dość»: – Teraz wiem, dlaczego pani tak zdrowo wygląda. Praca na powietrzu. To jest przyjemna robota. Zdrowa i rentowna. Kobieta spojrzała na mnie ironicznie. – Akurat, przyjemna... Mam dosyć tej przyjemnej pracy. Uszami mi się wylewa. T. Różewicz, Opowiadania.

8. Czerwienić się, zaczerwienić się, rumienić się po uszy «bardzo się czerwienić, zaczerwienić»: Alicja zaczerwieniła się po uszy. Nie miała pojęcia, czym uraziła uroczego starszego pana. T. Mirkowicz, Pielgrzymka.

9. przestarz. Dawać ucha czemuś «chętnie słuchać czegoś, zgadzać się z czymś, wierzyć w coś; dawać posłuch»: Nowinkom w rodzaju teologii wyzwolenia ucha nie dawał, traktując je jako szatańską próbę erozji Kościoła. M. Oramus, Święto.

10. Grać, wygrywać, zagrać, pot. rżnąć od ucha «grać żywo, z zapałem»: Wyspiański werbował czasem chłopskich muzykantów, którzy w sąsiadującym z pracownią pokoju grali od ucha ludowe utwory. A. Doboszewska, Wyspiański.

11. pot. Jeść, zajadać, wcinać itp., aż się (komuś) uszy trzęsą «jeść z apetytem, łapczywie»: Wstąpił do gospody. Każe sobie dać kiełbasy, kiszki, piwa, bułek. Je, je, aż mu się uszy trzęsą. Najadł się tak, że mu chyba na trzy dni wystarczy. A. Oppman, Legendy.

12. Kłaść, położyć, tulić uszy po sobie

a) «o zwierzęciu: zbliżać, zbliżyć uszy do głowy, zwykle ze strachu»: Szarik kładzie uszy po sobie, opuszcza ogon, czuje się bardzo niewyraźnie. Rusza pośpiesznie dalej, ale zaraz gwałtownie zwalnia. J. Przymanowski, Pancerni.

b) «o człowieku: tracić, stracić odwagę, pewność siebie, stawać się, stać się potulnym, pokornym»: (...) tupnęła pani na niego, to położył uszy po sobie. Jak to z tchórzami bywa. M. Nurowska, Zdrada.

13. Komuś dzwoni, szumi, zadzwoniło itp. w uszach «komuś się wydaje, wydawało, że słyszy dźwięk w rzeczywistości nieistniejący»: Minęło już sześć nocy, kiedy leżała na zapiecku z otwartymi oczami. Czekała na coś, co od wyjazdu chłopca co noc się powtarzało. Nie była pewna, czy słyszy naprawdę ten dźwięk, czy to w uszach jej dzwoni. A. Mularczyk, Sami.

14. Ktoś komuś uszy poobrywa «pogróżka pod czyimś adresem»: Wasze głupie zabawy mogą go zabić. Jeśli dowiem się kiedy, że go uczycie jakichś głupstw, to wam, przybłędy, uszy poobrywam. Zrozumiałeś? T. Konwicki, Dziura.

15. Ktoś ma uszy z gumy, gumowe uszy «o kimś, kto chce wszystko wiedzieć lub lubi podsłuchiwać»

16. Mieć coś w uszach «pamiętać jakiś głos, dźwięk, melodię, stale je słyszeć»: Jerzy miał ciągle w uszach rozpaczliwy, jęczący głos dzwonów. R. Bratny, Kolumbowie.

17. Mieć długie uszy «lubić podsłuchiwać»

18. Mieć swoje za uszami «mieć coś na sumieniu»

19. Mieć usta, posp. gębę, pysk od ucha do ucha

a) «mieć bardzo szerokie usta»

b) «być kłótliwym, mówić dużo i głośno»

20. Mieć uszy pełne czegoś «słuchać czegoś zbyt długo, mieć dość słuchania czegoś»: Zerwał się od razu, mając uszy pełne chichotu Iki, która aż przysiadła na widok jego na poły złej, a na poły przestraszonej miny. J. Broszkiewicz, Wielka.

21. Mówić coś komuś na ucho «szeptać komuś coś do ucha, mówić coś cicho, w sekrecie»: Szprycha wzięła Mirę pod rękę i odeszły na bok. Rozmawiały szepcząc sobie do ucha. – W towarzystwie się nie mówi na ucho. K. Kofta, Wióry.

22. Nadstawić, nastawić ucha (uszu) «zacząć słuchać czegoś z zainteresowaniem»: Nie mogłem mówić przez telefon, bo tam wszyscy nadstawiają ucha (...). W. Żukrowski, Tablice. (...) od przymkniętych drzwi na dole padała na niższe stopnie pręga białego światła. Anglik nastawił uszu. Znowu ten sam dźwięk: brzęk metalu, odgłos rozdzieranej tektury. Żadnych ludzkich głosów. P. Siemion, Łąki.

23. Natrzeć, przytrzeć komuś uszu «skarcić kogoś, udzielić komuś nagany»: Szkoła z jej surowym regulaminem i kultem karności miała przytrzeć uszu buntownikowi bez powodu. On jednak nie poddał się reedukacji i dalej rozrabiał. CKM 5/2000.

24. Niepowołane uszy «o kimś, kto nie powinien słyszeć tego, o czym się mówi»

25. Puszczać coś mimo uszu «nie słuchać czegoś, nie zwracać uwagi na to, co ktoś mówi»: (...) nie interesowałem się prasą, nie brałem książki do ręki, a najróżniejsze plotki, dostarczane przez więźniów, puszczałem mimo uszu. J. Stawiński, Piszczyk.

26. pot. Słuchać jednym uchem (a drugim wypuszczać); jednym uchem wpuszczać, a drugim wypuszczać «słuchać nieuważnie, z roztargnieniem, nie starając się zapamiętać»: (...) ktoś podrobił jego podpis na jakimś czeku albo wekslu i nasłał na niego zawodowców. Nie wiem dokładnie, bo słuchałam jednym uchem i potakiwałam. M. Bielecki, Osiedle.

27. Słyszeć coś na własne uszy «być świadkiem czyjeś wypowiedzi»: Wojna! – wołał od progu. – Był komunikat w radiu! Słyszałem na własne uszy! Niemcy napadli na Polskę! A. Filar, Kurierzy.

28. pot. Stanąć na uszach «zrobić wszystko, co możliwe w jakiejś sprawie»: Czy ty wiesz, głupia babo, że muszę na uszach stanąć, a zaprowadzić na powrót porządek (...). I. Newerly, Pamiątka.

29. Strzyc uchem (uszami)

a) «o zwierzęciu: szybko poruszać postawionymi pionowo uszami»

b) «podsłuchiwać, nadsłuchiwać»: Niby na co dzień twoja pani zupełnie się tobą nie interesuje, nie pyta, gdzie byłeś, co robiłeś i dlaczego pachniesz obcymi perfumami, ale wystarczy, że zadzwoni do ciebie koleżanka ze studiów, a już strzyże uszami, wietrzy jakiś romans i się obraża. CKM 3/1998.

30. Tkwić w czymś po uszy «bardzo się w coś zaangażować, być czymś całkowicie zaabsorbowanym»: Ja na razie po uszy tkwię w francuszczyznie, ale nie mam innego wyjścia. Na jesieni będę przypuszczalnie w Kopenhadze (...). Być może, zawadzę też o Paryż. W. Gombrowicz, Walka.

31. pot. Ucho od śledzia «nic, zupełnie nic – wbrew czyimś planom, oczekiwaniom»: – No i co? Macie? – Mamy – odrzekli na to również razem bracia Piskorscy. – Ucho od śledzia. Wiech, Cafe.

32. Uczciwszy uszy «zwrot wtrącany dla złagodzenia jakiejś obraźliwej lub wulgarnej wypowiedzi; z (za) przeproszeniem»: Zbiór esejów (...) o mrocznej stronie życia wielkich twórców, czyli o roli, jaką w ich życiu spełniły kurtyzany, midynetki czy – uczciwszy uszy – najzwyczajniejsze w świecie kurwy. Cosm 9/1999.

33. Uszy bolą, pękają, puchną itp. od czegoś «nie można czegoś słuchać, ma się dość słuchania czegoś»: – Dzisiejsza młodzież. Pieniądze, samochody, złote łańcuchy. Tylko kultury bycia im brakuje. – To przez telewizję – pokiwała głową pani Barbara. – Słuchają muzyki, od której uszy puchną, niczym się nie interesują... K. Boglar, Zobaczysz.

34. Uszy bolą (słuchać) «coś, o czym się mówi, jest przykre, głupie, wulgarne»: Nawet nieźle się go słuchało, bo umiał opowiadać, ale w pewnym momencie zaczynały boleć uszy od tej agitacji. W. Dymny, Opowiadania.

35. Uszy (komuś) więdną «ktoś odczuwa zażenowanie, słysząc coś wulgarnego»: (...) na plenum KC KPZR zarzucono Nikicie Sergiejewiczowi Chruszczowowi i to między innymi, że „tak ordynarnie się wyraża, że nie tylko uszy więdną, lecz i żeliwne słupy rumienią się ze wstydu”. Polityka 23/2000.

36. Zadłużyć się po uszy; być, siedzieć, tonąć, tkwić w długach (po uszy) «bardzo się zadłużyć, być bardzo zadłużonym»: Inwestycja pochłonęła astronomiczną sumę osiemnastu miliardów dolarów, a ciężar wydatków spadł pospołu na Brazylię i Paragwaj; oba kraje zadłużyły się wtedy po uszy. O. Budrewicz, Piekło. Pani Kathleen po uszy tkwi w długach. SE 18/03/1998.

37. Zamykać, zatykać uszy na coś «nie chcieć przyjąć czegoś do wiadomości, nie chcieć słyszeć, słuchać czegoś»: (...) wszelkie znaki na niebie i na ziemi wskazują, że czas zwijać żagle, a ty zamykasz oczy i uszy na niepokojące sygnały i... czekasz. Cosm 6/2000.

38. pot. Zobaczyć swoje ucho prędzej niż..., aniżeli... «zwrot używany dla zaznaczenia, że coś się nie stanie»

Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało zob. oko 1.

Brzęczeć komuś nad uchem zob. brzęczeć.

Być czyimś okiem i uchem zob. oko 5.

Ciepło jak w uchu zob. ciepło 1.

Coś (łatwo) wpada w ucho zob. wpaść 4.

Coś wpadło komuś do ucha zob. wpaść 5.

Dostać, oberwać po uchu, po uszach zob. dostać 6.

Gumowe ucho zob. gumowy.

Kij, kit (ci, jej itp.) w ucho zob. kij 2.

Kłaść, wkładać coś komuś do uszu, w uszy zob. kłaść 5.

Mieć kogoś, czegoś po (same) uszy, powyżej, wyżej uszu zob. mieć 9.

Mieć midasowe uszy zob. midasowy.

Nie (chcieć) wierzyć, nie dowierzać (swoim, własnym) uszom zob. wierzyć 1.

Ośle uszy zob. ośli 3.

Przejść, przecisnąć się przez ucho igielne zob. igielny.

Sięgać prawą ręką do lewego ucha, lewą ręką do prawego ucha zob. sięgnąć 4.

Słoń komuś nadepnął na ucho zob. słoń 3.

Spać na oba uszy zob. spać 6.

Spuścić uszy po sobie zob. spuścić 3.

Stulić uszy zob. stulić.

Śmiać się, roześmiać się od ucha do ucha zob. śmiać się 3.

Tonąć w czymś po uszy zob. tonąć 1.

Uszy (brudne), że rzepę można siać zob. rzepa 2.

Uszy do góry! zob. góra 5.

Zakochać się po uszy zob. zakochać się.